Just Transition
Waar vindt het begrip Just Transition zijn oorsprong?
De gedachte van rechtvaardige transitie is ontstaan naar aanleiding van de Amerikaanse syndicale strijd in de jaren 1970. De Vakbond van de arbeiders in de petroleum-, de chemie- en de atoomenergie-industrie claimde toen de oprichting van een fonds ter ondersteuning van de arbeiders die werkloos werden wegens de milieu-impact van hun nijverheidssector.
Van daaruit breidt het begrip Just Transition zich uit en vindt het geleidelijk aan ingang in de debatten op internationaal niveau.
Van 2010 tot 2015 wordt er binnen de Internationale arbeidsorganisatie werk gemaakt van de ontwikkeling van "9 richtsnoeren voor een rechtvaardige transitie naar een duurzame economie en samenleving voor iedereen".
Ook in 2015 wordt de Agenda 2030 voor duurzame ontwikkeling, uitgesplitst in 17 duurzame ontwikkelingsdoelstellingen met als motto ‘Leave no one behind’, aangenomen in de Algemene Vergadering van de Verenigde Naties. De invulling van deze doelstellingen zal de armoede uitroeien, de planeet beschermen en vrede en gerechtigheid garanderen voor iedereen.
Nog in 2015 sluit de internationale gemeenschap het Akkoord van Parijs met als gezamenlijke doelstelling om de opwarming van het klimaat te beperken tot 1,5 graad boven het pre-industriële niveau. De inleiding van het Akkoord pikt in op de werkzaamheden van de Internationale Arbeidsorganisatie en heeft het over “de noodzaak van een rechtvaardige transitie voor de beroepsbevolking en van het scheppen van fatsoenlijk werk en hoogwaardige banen”.
In 2018 zorgen de klimaatmarsen waartoe duizenden jongeren wereldwijd oproepen ervoor dat het halen van de klimaatdoelstellingen centraal komen te staan in de regeerprogramma’s.
Voor de implementatie van de Europese Green Deal geldt rechtvaardige transitie als een essentiële pijler van de nieuwe strategie van de Europese Commissie. De doelstelling om ‘niemand achterwege te laten’ is een evidentie geworden: de transitie zal rechtvaardig zijn of er zal gewoon geen transitie zijn.
Resolutie over een rechtvaardige overgang - Internationale Arbeidsorganisatie. Ontdek meer.
Rekening houden met de meest kwetsbare personen bij het implementeren van beleid dat op efficiënte wijze de klimaatopwarming en ongelijkheden bestrijdt, is een voor de hand liggende invalshoek.
En in België?
In 2019 maakt de Klimaatcoalitie herhaaldelijk melding van rechtvaardige transitie in het memorandum dat ze heeft opgesteld in het vooruitzicht van de Belgische en Europese verkiezingen. Ze vraagt onder andere dat er een Nationale conferentie over de rechtvaardige transitie zou ingesteld worden.
Op 30 september 2020 wordt gehoor gegeven aan dit verzoek met de inschrijving van de Nationale Conferentie voor een rechtvaardige transitie in het regeerakkoord van de federale Vivaldi-regering.
Deze Nationale Conferentie voor een rechtvaardige transitie wordt niet gezien als een eindpunt maar als het begin van een lang proces dat ons op een rechtvaardige en democratische wijze moet leiden naar een klimaatneutraal België tegen 2050.
In november 2020 publiceert de Federale Raad voor Duurzame Ontwikkeling een advies over “een rechtvaardige transitie naar een ecologisch duurzame economie en samenleving voor iedereen”, waarin wordt aangegeven welke uitdagingen - die ook kansen kunnen worden (economisch, sociaal en op het vlak van milieu) - België de komende jaren moet aanpakken.
Op 24 mei 2022 kondigde minister Zakia Khattabi de start van de Staten-Generaal van de Rechtvaardige Transitie aan. Hij bestond uit vier assen: een Hoog Comité met 24 deskundigen, een Forum van het middenveld, een Burgeragora en de federale administraties. De Staten-Generaal vond plaats in 2022 en 2023 en heeft integraal bijgedragen tot de Conferentie voor een Rechtvaardige Transitie in België die in november 2023 werd georganiseerd.
Op 8 en 9 november 2023 werd de Conferentie voor een Rechtvaardige Transitie in België georganiseerd. Het bood de gelegenheid om de balans op te maken van de bijdragen van de Staten-Generaal en van de adviezen over rechtvaardige transitie die verschillende organen en instellingen hadden verstrekt.
Een benadering die uitgaat van de fundamentele rechten
Rechtvaardige transitie effent de weg naar een duurzame samenleving. Er wordt vanuit gegaan dat de transitie het welzijn van de bevolking zal verbeteren mits het principe van gerechtigheid in acht wordt genomen. In dat opzicht biedt een benadering uitgaande van de basisbehoeften de mogelijkheid om de gewenste wereld voor morgen te bedenken: een wereld waarin iedereen een dak boven zijn en haar hoofd heeft, over kwaliteitsvol voedsel beschikt, toegang heeft tot cultuur en ontspanning, onderwijs, gezondheidszorg en een actieve mobiliteit. De invulling van deze behoeften zorgt precies voor menselijke zelfverwezenlijking en welvaart met inachtneming van de planetaire grenzen.
Voeding
Onze huidige voedingssystemen hebben een grote impact op het milieu. Immers, als men ook rekening met de ontbossing (meestal om landbouwgebonden redenen) is nagenoeg één vierde van de wereldwijde broeikasgasuitstoot te wijten aan de landbouw.
Zelf lijdt landbouw zwaar onder de gevolgen van de ontregeling van het klimaat, zoals met name extremere klimaatverschijnselen (droogteperiodes, overstromingen, …).
De uitdaging van de transitie betreft bijgevolg zowel het verminderen van de impact van onze landbouwproductiesystemen op het milieu maar tegelijk ook het verzekeren van onze voedselsoevereiniteit en voedselzekerheid en een waardige inkomen voor onze landbouwers.
Huisvesting
Onderdak en een veilige leefruimte zijn een menselijke noodzaak. Infrastructuurinvesteringen bieden een opportuniteit om waardige en kwaliteitsvolle leefruimtes uit te bouwen. Het Belgische gebouwenpark behoort bovendien tot de grootste energieverbruikers in ons land. De trend van stedelijke verdichting maar ook de nood aan energieperformante gebouwen die voor iedereen toegankelijk zijn, vragen om een evolutie van de huisvesting.
Daarnaast hebben de stijgende energieprijzen van de laatste jaren al veel mensen in de energiearmoede geduwd, wat de noodzaak benadrukt om meer hernieuwbare energie te gaan produceren en om die energie betaalbaar en toegankelijk te maken voor iedereen.
Verzorging
Menselijke gezondheid en gezondheid van de directe leefomgeving zijn nauw met elkaar verbonden. Enerzijds heeft de zorg voor kwaliteitsvol milieu een invloed op het menselijke welzijn. Anderzijds draagt het verbeteren van de menselijke leefomgeving - door sanering van de luchtkwaliteit, aanleg van groene ruimten, zorg voor de kwaliteit van water en bodem - bij tot de ontwikkeling van biodiverse ecosystemen. Het is van wezenlijk belang dat gezondheidssystemen circulair worden gemaakt en kunnen beantwoorden aan duurzaamheidscriteria, en dat milieu-gezondheidsbeleid wordt ontwikkeld.
Los van de uitdagingen die verband houden met het gezondheidszorgsysteem als dusdanig behoren bovendien zijn financieringsstromen tot de uitdaging. Een sleutelthema in dat opzicht is de toekomst van de Sociale Zekerheid en van de financiering ervan. De overgang naar een koolstofneutrale en circulaire samenleving zal verandering brengen in de vorming en omloop van financiële waarden, en uit prognoses blijkt dat de huidige financieringspatronen niet zullen volstaan om de houdbaarheid van het model zoals het vandaag bestaat, te garanderen. Bijgevolg moet er in de komende jaren worden gedacht aan de financiële leefbaarheid en de instandhouding van onze systemen van collectieve solidariteit.
Mobiliteit
Zich kunnen verplaatsen is een uitdaging die structuur geeft aan de maatschappelijke relaties: toegang tot werk, onderwijs, voeding, gezondheidszorg, ontspanning, enzovoort, vraagt toegang tot een snelle en efficiënte verplaatsingswijze.
Naast de uitdaging voor de mens is mobiliteit ook voor de economie een uitdaging. De economie is nog sterk afhankelijk van fossiele brandstoffen, die worden gebruikt om materiële goederen te produceren, in te voeren en uit te voeren. Bijgevolg vereist de energietransitie een ombouw van onze vervoerinfrastructuur, die vandaag ontworpen is voor het gebruik van in grote mate fossiel-afhankelijke technologieën (vliegtuig, wagen, …).
Ontspanning
Toegang tot cultuur en ontspanning is essentieel voor persoonlijke ontplooiing maar ook voor sociale cohesie. Met cultuur worden gemeenschappelijke verhalen gedeeld waardoor een gemeenschappelijke identiteit maar ook kritische individualiteiten met burgerzin kunnen ontstaan. Zaken zoals ontspanning, kunst en sport voeden de zoektocht naar zingeving en verbeteren het menselijke welzijn in de samenleving. De invulling van deze menselijke basisbehoeften in de transitie die ons moet leiden naar een samenleving die de grenzen van de planeet respecteert zal de waarden van onze democratische samenlevingen koesteren.
Onderwijs
In een veranderende wereld is toegang tot onderwijs een noodzaak om de menselijke capaciteiten te ontwikkelen. Van de eerste tot de laatste levensjaren zijn kennisoverdracht en onderwijs voor iedereen een verrijking en een bron van zelfverwezenlijking. Een levenslange toegang tot opleidingen biedt de burgers de mogelijkheid om deel te nemen aan de ontwikkeling van hun samenleving, om een waardige job te hebben en een waardig bestaan te leiden maar ook om beslissingen te nemen met kennis van zaken.